در آخرين روز هفته ميراث فرهنگي فرصتي دست داد تا مهمان فرهيختگان دست اندركار سازمان ميراث فرهنگي باشم و در محل مجموعه تاريخي فرهنگي نياوران كتاب «موزه و موزه داري در ايران به روايت اسناد» را كه حاصل فعاليت مشترك سازمان اسناد و كتابخانه ملي و سازمان ميراث فرهنگي است رونمايي و معرفي كنيم. اين كتاب كه براساس توجه به ضرورت ها و ريشه هاي تاريخي موزه به عنوان يك سرمايه فرهنگي توسط خانم ندا رسولي تدوين شده، نگاهي تازه به ذهنيت موزه داري در ايران و مروري كارشناسانه بر كاركردهاي گوناگون موزه داري در جهان امروز دارد. موزه ها نشانگر هويت و در حقيقت شناسنامه هر قوم و ملتي هستند. هما ن طور كه شناسنامه يك فرد سند هويتي اوست موزه هم سند هويت بخش و غرورآفرين يك ملت است. فرهنگ و تمدن هر جامعه و ريشه هاي تاريخي مردمان در موزه ها تبلور مي يابد. به عبارت ديگر موزه ها محل اجتماع و انباشت سرمايه هاي عظيم فرهنگي ما هستند كه طي قرون و سال ها براي ما به يادگار مانده اند.

    موزه، آيينه تمام نمايي از فرهنگ، هنر، آداب و رسوم، باورها و اعتقادات گذشتگان و نياكان ما است و از اين منظر موزه يكي از پل هاي ارتباطي بين گذشته، حال و آينده به شمار مي رود. همچنين موزه محل عبرت كسب معرفت و عبرت آموزي هم است. اينكه گذشتگان چه كردند و سرنوشت شان در تاريخ به كجا ختم شد. طبق تعريفي كه ايكوم (كميته جهاني موزه داري) از موزه به عمل آورده «موزه مكان گردآوري، نگهداري، مطالعه، بررسي و به نمايش گذاشتن نعمت هاي فرهنگي يا طبيعي براي آموزش، پژوهش و ارزش دادن به اين مجموعه ها و لذت بردن از آنهاست.» اين تعريف جامع و كامل براي تحقق اهداف و وظايف موردنظر آن در جوامعي مثل جامعه ما نيازمند اولويت سنجي و توجه ويژه به ويژگي ها و مختصات جامعه امروز ايراني و نيازها و آسيب هاي فرهنگي مبتلابه آن است. همان طور كه گفته شد موزه بيانگر هويت فرهنگي جوامع است و از سوي ديگر هويت فرهنگي يكي از شاخص هاي اصلي بررسي رفتار يك جامعه هم محسوب مي شود. بر همين اساس مي خواهم بگويم كه يكي از مشكلات و آسيب هاي جدي فرهنگي جامعه ايراني عدم توجه به سرمايه هاي فرهنگي است كه خود محصول علت ديگري است و آن مساله گسست يا گسل فرهنگي در جامعه امروز ما است. برخي جامعه شناسان در تعاريف و توصيف هايي كه از جامعه ايراني بيان كرده اند عبارت «جامعه كوتاه مدت» را به كار مي برند: به اين معنا كه در جامعه ايراني تغييرات و تحولات اغلب عمري كوتاه داشته اند و تداوم درازمدتي در ميان نيست. به همين علت تاريخ آن به رشته اي از دوره هاي كوتاه مدت به هم پيوسته تبديل شده است. 

در همين عمر سي و چند ساله نظام جمهوري اسلامي ما شاهد تحولات و تجربه هاي متنوع مديريتي بوده ايم كه تجارب مختلف اين دوره ها متاسفانه به صورت انباشت و فزاينده موفقيت دوره هاي ديگر مشاهده نمي شود. اين مساله ساده اما بسيار مهم يعني ضرورت انباشت تجارب و سرمايه هاي يك جامعه به ويژه در عرصه هاي فرهنگي موجب ظهور و بروز مشكلات عديده اي شده كه يكي از آنها مساله گسست فرهنگي ميان نسل امروز و ديروز است و مسلما چنانچه به فكر راهكاري براي فايق آمدن بر اين مشكل اساسي فرهنگي نباشيم معلوم نيست آيندگان و نسل هاي بعد چه ميزان ارتباط با نسل هاي قبل و ريشه هاي هويتي خود داشته باشند. به خصوص در عصر و زمانه كنوني كه عصر ارتباطات و جهاني شدن است. در اين ميان نقش موزه ها به عنوان نگاهبانان ريشه هاي فرهنگي يك جامعه نقشي انكارناپذير و بسيار مهم است. به ويژه وقتي باور داشته باشيم كه موزه ها ابزاري مهم براي تبادل فرهنگي، غني سازي فرهنگي و ايجاد درك متقابل، همكاري و صلح ميان مردمان هستند. پس با اين رويكرد نقش ترويجي و آموزشي موزه مهم تر از نقش نگهداري، حفاظت و صيانت از ميراث گذشتگان است. در واقع موزه علاوه بر نگهداري و حفاظت از داشته ها و سرمايه هاي عظيم تاريخي و فرهنگي ما نقش منتقل كننده اين فرهنگ را هم عهده دار است و يكي از نيازهاي مهم امروز ما بحث انتقال فرهنگي و ارتباط فرهنگي است. هرچند موزه ها از منظر ديپلماسي فرهنگي ابزاري مناسب براي انتقال و اشاعه فرهنگي هستند و در حوزه گردشگري هم ظرفيت بالايي براي اين صنعت دارند اما بايد توجه كنيم كه كاركرد موزه به همين مساله محدود نمي شود. به عبارت ديگر ما موزه ايجاد نمي كنيم تا بتوانيم گردشگر جذب كنيم يا حتي موزه نمي سازيم كه فقط گذشته خودمان را نشان بدهيم بلكه در وهله نخست موزه ها ساخته مي شوند تا سطح فرهنگي جامعه را نسبت به موقعيت كنوني ارتقا دهند، بنابراين وجود اين نگاه در توسعه موزه از اهميت ويژه اي برخوردار است. زماني كه اين نگاه در مواجهه با موزه و موزه داري وجود داشته باشد، آنگاه موزه مكاني مي شود براي توسعه يافتگي، ايجاد، حفاظت و معرفي هويت فرهنگي و مهم تر از همه انتقال آن به نسل هاي آينده. برقراري ارتباط فرهنگي بازديد كننده با شيئ به نمايش درآمده در موزه مهم تر از حفظ و نگهداري آن شيئ است. و بايد كوشيد تا همان ارتباط و حسي را كه بين يك اثر يا شيئي با خالق آن اثر وجود داشته به بازديدكنندگان منتقل كرد يا ارزش ها و فضيلت هايي كه ميراث گذشتگان ماست را به روش درست به نسل جديد منتقل انتقال داده. شعار جهاني امسال روز موزه ها «موزه ها براي جامعه اي پايدار» است. حركت به سوي جامعه باثبات يا پايدار، نيازمند به كارگيري روش هاي جديد فكري و عملي است. به ويژه وقتي كه بپذيريم يكي از ويژگي هاي جامعه ايراني عدم پايداري و كوتاه مدت بودن آن است. هما ن طور كه كتاب و كتابخواني از شاخص هاي توسعه يافتگي جوامع به شمار مي رود، موزه هم شاخص توسعه يافتگي محسوب مي شود. به اين معنا كه كشوري كه داراي ١٠٠ موزه است با كشوري كه ١٠٠٠ موزه دارد مسلما به لحاظ سرانه مصرف فرهنگي متفاوتند. بنابراين هر چقدر فاصله بين موزه ها و مردم يك جامعه بيشتر باشد، به همان اندازه ميزان توسعه يافتگي يا توسعه نايافتگي جامعه نمايان مي شود. به همين علت بايد تلاش كرد تا موزه ها به شكل كاربردي تر و مفيدتري در اين راستا به كار گرفته شوند. نكته اي كه در اينجا قابل تامل است اينكه ساختمان موزه ملي ايران و كتابخانه ملي ايران چندين دهه قبل در كنار هم و با يك سبك معماري بنا نهاده شدند. به نظر من اين همنشيني حاوي پيام روشني است به اين معنا كه هر دو مكان داراي ساحت فرهنگي واحدي هستند. كتابخانه محل دانش افزايي و موزه مكان هويت افزايي و عبرت آموزي است و اين دو در كنار هم موجب فضيلت افزايي مردمان مي شوند. بنابر اين براي ارتقاي سطح فرهنگي جامعه هم بايد ميزان مطالعه كتاب بالارود و هم بازديد از موزه ها و ميراث فرهنگي بيشتر شود. در اين ميان نقش نهادهاي مدني و مردمي براي حمايت، تقويت، كمك و تبليغ در نيل به اين هدف نقشي ممتاز و تاثيرگذار خواهد بود.

(روزنامه اعتماد؛ 16 خرداد 94)