كتاب «تاریخ شفاهی آموزش عالی ایران به روایت دکتر مصطفی معین» كه به کوشش پدرام الوندی و زیرنظر دکتر هادی خانیکی، احمد داوری و فریدون رحیم‌زاده از سوی نشر فرهنگ صبا چاپ شده با حضور جمعي از فرهيختگان در انديشگاه فرهنگي رونمايي شد.

در اين مراسم دكتر سيد رضا صالحي رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي گفت: يكي از برنامه‌هاي هشتگانه سازمان، تبديل كتابخانه ملي به يك كانون فرهنگي ملي است. در ديداري كه با رئيس كتابخانه ملي فرانسه داشتم متوجه شدم كه در اين كتابخانه سالانه 200 همايش ملي و 60 نمايشگاه برگزار مي‌شود، اميدوارم در آينده نزديك شاهد چنين تحولي در كتابخانه ملي باشيم.

او افزود: انديشگاه فرهنگي اوايل سال جاري با حضور حجه الاسلام سيد حسن خميني افنتاح شد و در حال حاضر روزانه به طور تقريبي سه نشست برگزار مي‌شود.

دكتر صالحي با اشاره به اهميت تاريخ شفاهي گفت: متاسفانه مسير تاريخ‌شفاهي‌نويسي در ايران دچار انحراف شده است و در سال‌هاي اخير افرادي قلم به دست گرفتند كه فاقد صلاحيت بودند و تاريخ سازي كردند. با توجه به اين كه در كشور ما تاريخ مكتوب مغلوب تاريخ شفاهي است، ضرورت اين وجود دارد كه روي تاريخ شفاهي نظارت دقيقي انجام بدهيم و افرادي كه داراي صلاحيت هستند اقدام به ضبط و نگارش تاريخ شفاهي كنند.

ايشان ضمن برشمردن اهميت تاريخ شفاهي، از ضرورت راه‌اندازي پژوهشكده تاريخ شفاهي در كتابخانه ملي گفت و در ادامه از رونمايي مجموعه صوتي و تصويري تاريخ شفاهي دوره پهلوي دوم خبر داد و گفت: گردآوري تاريخ شفاهي اين مقطع تاريخي 10 سال طول كشيده است كه حاصل آن 527 ساعت گفت‌وگوي تصويري و 1257 ساعت صوتي است كه حاصل اين گفت‌وگوها 50 عنوان كتاب خواهد شد كه هفته آينده شش عنوان از اين مجموعه رونمايي خواهد شد.

رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي از ضرورت ضبط تاريخ شفاهي جنبش دانشجويي ايران خبر داد و گفت: جنبش دانشجويي و جنبش زنان از جنبش‌هاي تاثيرگذار و مهم ايران هستند كه اگر اين دو جنبش تاريخ نگاري شود ده‌ها مجلد كتاب خواهد شد. از همين جا اعلام مي‌كنيم كه در كتابخانه ملي توانايي اين را داريم از ضبط و گردآوري تاريخ شفاهي جنبش دانشجويي حمايت كنيم.

مصطفي معين هم با اشاره به اين مطلب كه فرهنگ و تاريخ در ايران همواره شفاهي بوده گفت: برهمين اساس تصميم گرفتيم تاريخ آموزش عالي در سال‌هاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي را مدون كنيم تا اين امانت را به خوبي به آيندگان تحويل بدهيم.

او افزود: در حال حاضر شكافي ميان نهاد سياست و نهاد فرهنگ احساس مي‌شود و بايد با بهره گيري از راهكارهاي متعدد اين شكاف را از ميان برداشت. در دوره نخست وزارتم دكتر خانيكي جزوه‌اي 100 صفحه‌اي از دوره وزارت دكتر مجيد رهنما در اختيارم گذاشت كه اين جزوه بسيار سودمند بود؛ پس از خواندن آن مصمم شدم كه تاريخ شفاهي وزارت علوم را گردآوري و تدوين كنيم. من از سال 1345 تا امروز ارتباطم با دانشگاه قطع نشده است و در اين دوران شاهد اتفاقات و تحولات متعددي در نظام آموزشي كشور بوده ام.

او افزود: اين كتاب در سه مجلد تعريف شده است كه اميدوارم روند انتشار آن سرعت بگيرد. كتاب نخست 14 فصل دارد كه از دوران دانشجويي من از دانشگاه شيراز آغاز مي‌شود تا به دانشگاه تهران مي‌رسد. در هر فصل اين كتاب مطالب متعددي مطرح شده است كه يكي از بحث‌هاي معيار انتخاب همكاران بوده است كه به مرور شكل گرفته . گروهي كه امروز از آن به عنوان حلقه معين ياد مي‌شود.

او افزود: حلقه معين بسيار گسترده است و اين حلقه دوستي است. حلقه‌اي كه براي خدمت اخلاقي و معنوي شكل گرفته است. بايد حلقه الهي در كشور بوجود بيايد و همه ملت ايران جز اين حلقه باشند و در راه توسعه كشور گام بردارند.

او گفت: زماني كه من از آموزش عالي استعفا دادم؛ اين استعفا در جهت تحول ساختاري ايران بود. دانشگاه يك تيم است بايد دانشگاهيان قدر خودشان را بدانند و بايد پيوند واقعي اقتصاد سياست و فرهنگ از دانشگاه‌ها شروع شود تا زماني كه دانشگاه از جامعه خود شناخت نداشته باشد نمي‌تواند خودش را آسيب شناسي كند.

او در ادامه با اشاره به ضرورت توجه به فرهنگيان در جامعه گفت: همواره در دنيا فرهيختگان از مناعت طبع برخوردار هستند بايد به فرهيختگان توجه ويژه‌اي شود.

معين در ادامه با اشاره به برخي از برنامه‌هايي كه در دوره وزارت او شكل گرفت گفت: در دوره وزارتم تلاش كرديم از خدمان استادان پيشكسوت تجليل كنيم همچنين در اين دوره جايزه ابن سينا در عرصه بين‌المللي اهدا شد كه در دوره رياست جمهوري احمدي نژاد اين جايزه تعطيل شد و به تازگي دوباره روند اهداي اين جايزه از سر گرفته شده است. همچنين ماهواره‌اي كه توسط ايران چندي پيش به فضا ارسال شد در دوره وزارت من طراحي شد كه روند ارسال آن به فضا 20 سال به درازا كشيد.

در ادامه دكتر غلامرضا ظریفیان گفت: تاريخ يكي از مهم ترين منابع بشري است اما متاسفانه نه در آكادمي افلاطون و نه مدرسه ارسطو به اهميت آن توجه نشده است. در قرآن كريم آيات متعددي درباره اهميت تاريخ وجود دارد.

او با اشاره به قرن نوزدهم كه سده تاريخ نامگذاري شده، گفت: تاريخ يكي از دستگاه‌هاي معرفتي بشر است كه از دوره مشروطه به اين سو به تاريخ توجه شده است. يكي از موضوعاتي مهمي كه با تاريخ مي‌خواهيم به پاسخ دقيقي درباره آن برسيم اين است كه دلايل انحطاط جامعه ما از كجا نشات مي‌گيرد؟

اين استاد بازنشسته تاريخ ادامه داد: تاريخ شفاهي يكي از قديمي ترين روش‌هاي انتقال تاريخ‌نگاري در جهان است و بايد با نگاه كاملا جديد به تاريخ شفاهي توجه كنيم و براي ضبط تاريخ شفاهي بايد از رويكردي كاملا علمي بهره مند باشيم و با گفت وگو‌هاي هدفمند براي روشن سازي تاريخ اين كار انجام شود.

به گفته ظريفيان تاريخ شفاهي گزارشي دست اول از تجربه‌هاي بدست آمده بشري است كه موجب برقراري ارتباط ما با گذشتگان مي‌شود و زمينه‌اي را براي فهم عادلانه اكنون فراهم مي‌كند. در واقع ما با پرسش‌هاي امروزمان به سراغ تاريخ شفاهي مي‌رويم تا به تاريخ تنها از يك روزنه خاص توجه نكنيم. در واقع تاريخ شفاهي يكي از راه‌هاي دموكراتيك كردن تاريخ است.

او با بيان اين مطلب كه تاريخ شفاهي پس از پيروزي انقلاب با آسيب جدي روبرو شد گفت: تاريخ شفاهي محصول دانشگاه است و از اين نظر ما در زمينه تاريخ شفاهي عقب هستيم. در بسياري از دانشگاه‌ها از جمله هاروارد، كلمبيا و ملبورن سال هاست كه به تاريخ شفاهي توجه ويژه مي‌شود و دانشگاه‌هايي كه اين رشته را در دانشگاه خود راه اندازي كرده اند تاريخ نگاري خود را با ضبط تاريخ شفاهي دانشگاه خود آغاز كرده اند. در ايران نيز دانشگاه اصفهان در اين زمينه گام‌هايي برداشته است اما هنوز آن گونه كه بايد جدي نيست.

ظريفيان با اشاره به بخش تاريخ شفاهي دانشگاه هاروارد گفت: دانشگاه هاروارد از سال 1360 بخش تاريخ شفاهي ايران را با يك ميليون دلار راه اندازي كرد و 950 گفت وگو با شخصيت‌هاي مهم دوره پهلوي ضبط كرد.

ظريفيان گفت: با مطالعه كتاب «تاریخ شفاهی آموزش عالی ایران به روایت دکتر مصطفی معین» مي‌توانيم دريابيم كه نقاط كانوني توسعه آموزش عالي در كجاست. كتاب «تاريخ شفاهي آموزش عالي در ايران» از اهميت ويژه‌اي برخوردار است و با اين كه مستندات متعددي در اين كتاب منتشر شده اما به نظرم بخش مستندات اين كتاب ناقص است و اميدوارم كه در مجلدات بعدي اين مشكل رفع شود.

او در بخش پاياني سخنانش گفت: آموزش عالي نوين در ايران با كمك خرد جمعي آغاز و طراحي شد و دكتر معين براي ارتقاء آموزش عالي در ايران زحمات متعددي را متحمل شده است ودر اين راه صبوري بسياري كرده است. او با اين كه در واقعه كوي دانشگاه استعفا داد اما هرگز از كنار دانشجويان نرفت و همراه آن‌ها بود به نظر من بايد معين را مسيح آموزش عالي ايران بدانيم.

در ادامه دكترجعفر توفيقي مدرس دانشگاه گفت: انتشار كتاب "تاریخ شفاهی آموزش عالی ایران به روایت دکتر مصطفی معین" اقدام بسيار ارزشمندي است و اميدوارم چنين كوشش‌هايي براي ضبط تاريخ شفاهي ايران تداوم داشته باشد. سال‌هاي 1376 تا 84 يكي از پربارترين دوره‌هاي آموزش عالي در ايران است و به نظر من فعاليت‌هايي كه در وزارت علوم در فاصله سال‌هاي 76 تا 84 انجام شد از نقاط مهم تاريخ آموزش عالي ما محسوب مي‌شود.

او با اشاره به خدمات ارزنده دكتر معين در برنامه سوم و چهارم توسعه گفت: پس پيروزي انقلاب اسلامي و در دوره وزارت دكتر مصطفي معين آموزش عالي در ايران مسير تحولي خود را پيش گرفت و در اين مقطع تاريخ آموزش عالي در برنامه توسعه كشور جدي گرفته شد و به نوعي زمينه‌اي فراهم شد تا عدالت آموزش در شهرهاي ما بوجود آيد يكي از مهم ترين اقدامات وزارت علوم در اين دوره ايجاد تصيلات تكميلي دوره كارشناسي ارشد و دكترا در دانشگاه‌هاي كشور است همچنين در اين دوره در بيشتر شهرهاي ايران دانشگاه راه اندازي شد و پژوهش در نظام دانشگاه جدي گرفته شد.

در ادامه اين نشست، دكتر توفيقي با اشاره به انباشت دانش در كشور گفت: نرخ توليد دانش در كشور ما بالا است اما متاسفانه هنوز نتوانسته‌ايم از دستاورد توليد دانش در كشور به خوبي بهره مند شويم و به نوعي با انباشت دانش در كشور روبرو هستيم. از اين رو ضرورت بازانديشي در نظام آموزشي كشور احساس مي‌شود.

او افزود: در 35 سال پس از انقلاب دانشگاه‌ها بدون توجه به تقاضا خدمات آموزشي ارائه كرده اند و كمتر به نياز مردم توجه كرده ايم امروزه يكي از مهم ترين اقداماتي كه در دانشگاه‌ها بايد انجام بدهيم اين است كه دريابيم كه انتظار مردم از دانشگاه‌ها چيست.

زمان آن فرا رسيده كه دانشگاه‌ها را در بستر جامعه تعريف كنيم و فرهنگ تفكر علمي را در جامعه ترويج بدهيم. يكي از ايرادات وارد به نظام آموزش عالي كشور اين است كه ما هرگز از دولت‌ها اين پرسش را نكرده ايم كه انتظار دولت از دانشگاه‌ها چيست.

وي در ادامه خاطرنشان كرد: نظام آموزش عالي ايران با همه فراز و فرودي كه داشته يكي از افتخارات كارنامه جمهوري اسلامي ايران است. وقت آن رسيده كه نظام آموزش عالي ايران مورد بازبيني قرار گيرد تا خلاء‌ها موجود شناسايي و برطرف شود. بي شك يكي از دلايل شكاف علم و عمل در ايران ناشي از كم كاري ارتباطات محيطي است.

او در پايان سخنانش گفت: من يكي از مدافعان نظام آموزش عالي كشور هستم و به آينده اين نظام بسيار خوشبين هستم و اميدوارم نظام آموزش عالي براي رسيدن به مدارج علمي و بالاتر گام‌هاي مهمي را بردارد.

در ادامه حجت‌الاسلام دعايي با اشاره به قاطيعت دكتر مصطفي معين گفت: دكتر معين خدمات ارزنده‌اي به نظام آموزشي ايران كرده است. يكي از خدمات ارزنده او كه خودم در جريان آن بودم بازكردن گره مشكل دكتر محمد امين رياحي بود. محمد امين رياحي در مقطعي وزير آموزش و پرورش دولت بختيار بود او پس از انقلاب در ايران ماند و در دادگاه محاكمه شد و قاضي به صراحت راي بي گناهي او را صادر كرد و مقرر شد حقوق بازنشستگي به او تعلق گيرد اما متاسفانه اين امر تا پايان دوره رياست جمهوري آقاي خاتمي ميسر نشد و همين امر زندگي او را با مشكل روبرو كرده بود و او تمام مخارج زندگي اش را با فروش كتاب‌هاي كتابخانه و حق تاليف هايش تامين مي‌كرد.

او افزود: يكي از كتاب‌هاي دكتر رياحي هر ساله از سوي دانشگاه منتشر مي‌شد و حق تاليفي هم به او تعلق نمي‌گرفت در نهايت با پيگيري‌هاي دكتر معين اين مشكل برطرف شد.

در ادامه نست، دكتر هادي خانيكي با بيان اين مطلب كه نشناخته‌هاي ما بسيار است گفت: انتشار كتاب "تاریخ شفاهی آموزش عالی ایران به روایت دکتر مصطفی معین" يكي از اتفاقات مهمي است كه اين روزها شاهدش هستيم. اين كتاب حاصل تلاش دوستان ما است. دوستاني كه همه به نوعي سهمي در نظام آموزش عالي داشتند.

او افزود: اين كتاب قرار بود يك ماه پيش رونمايي شود و هر زماني كه براي رونمايي اين كتاب معين كرديم همزمان شد با معرفي وزير علوم جديد به مجلس شوراي اسلامي و چون نمي‌خواستيم از رونمايي اين كتاب برداشت‌هاي سياسي شود رونمايي اين كتاب را به تاخير انداختيم هر چند كه برگزاري مراسم رونمايي اين كتاب در يك روز پس از روز دانشجو و با حضور افرادي كه اين روزها به عنوان حلقه معين از آن‌ها ياد مي‌شود برگ مهمي در تاريخ شفاهي ما محسوب مي‌شود.

او با اشاره به تاكيد قرآن و نهج البلاغه به مقوله تاريخ گفت: در تاريخي كه توسط رسانه بازنمايي مي‌شود كمتر به رويكرد فرهنگي و بين رشته‌اي توجه مي‌شود و پرسش من اين است چرا براي انتخاب وزير آموزش عالي همواره به افرادي توجه مي‌شود كه دكتر يا مهندس هستند و تاكنون پيش نيامده براي انتخاب وزيرعلوم به افراد متخصص در حوزه علوم اجتماعي و علوم انساني توجه كنند.

او در ادامه با اشاره به آشنايي اش با دكتر محمد معين گفت: من از سال 1348 با دكتر معين دوست هستم و با اين كه رشته‌هاي تحصيلي ما با هم بسيار متفاوت است اما اين دليلي نشده است كه در نگاه مان با هم اختلاف داشته باشيم و توانسته ايم به نگاه مشتركي برسيم.

او در ادامه با اشاره به پروژه دعوت از دكتر جوان براي حضور به ايران گفت: دكتر جوان يكي از برجسته ترين فيزيك دانان ايراني در عرصه بين‌المللي است و در دوره وزارت دكتر معين تلاش‌هاي بسياري براي دعوت او به ايران شد حتي آيت الله هاشمي رفسنجاني نيز پيگير تحقق اين امر بودند. هدف اصلي و عمده دكتر معين براي تحقق اين امر ايجاد ارتباط ميان نوابغ ايراني خارج از كشور با نظام دانشگاهي ايران بود.

خانيكي در ادامه با اشاره به به روز دانشجو و گفتمان‌هاي متعددي براي انتخاب روزي با اين نام گفت: با توجه به گفتمان‌هاي متعددي كه براي نام گذاري روز دانشجو در كشور بود بلاخره روز 16 آذر از سوي شوراي عالي انقلاب فرهنگي به تصويب رسيد.

او افزود: دكتر معين با راه اندازي دانشكده‌هاي متعدد در شهرهاي مختلف ايران زمينه تغيير در بافت و ساخت توسعه ايران را فراهم كردند و از اين منظر در دوره وزارت او عدالت آموزشي در جاي جاي ايران بوجود آمد.همچنين در دوره او تلاش شد تا ايثارگران كه هشت سال در جبهه جنگيده بودند بتواند به دانشگاه‌ها راه پيدا كنند و امروزه تعداد زيادي از اين رزمنده‌ها از استادان برجسته دانشگاه‌ها محسوب مي‌شوند.

به گفته خانيكي، انتشار كتاب "تاریخ شفاهی آموزش عالی ایران به روایت دکتر مصطفی معین" مي‌تواند سهم بسزايي در كاهش شكاف ميان نهادهاي فرهنگي و سياسي كشور داشته باشد. در جلد نخست اين كتاب كه به 14 بخش تقسيم شده ، مباحثي چون تاريخ آموزش عالي و آغازگران اين عرصه مطرح شده است.

او در ادامه با اشاره به تاريخ آموزش عالي كهن در ايران گفت: جندي شاپور يكي از بزرگترين مراكز آموزش در جهان است اما متاسفانه امروزه به دليل فقر بودجه در سازمان ميراث فرهنگي حتي نتوانسته ايم حتي مقرر اصلي اين مركز آموزشي در دزفول را كشف كنيم.

او با اشاره نظام آموزش عالي در دوره دكتر معين گفت: نظام آموزش عالي در اين دوره پاسخگوي نياز جامعه بود اما امروز شكاف عميقي ميان دانشگاه و جامعه بوجود آمده كه اميدوارم اين شكاف‌ها از بين برود.

كتاب "تاريخ شفاهي آموزش عالي به روايت دكتر مصطفي معين" در قالب 14 فصل روایتی است از تحولات آموزش عالی ایران طی سال‌های 1368 تا 1372 و در ادامه رویدادهای سال‌های 1376 تا 1382. این اثر از لحاظ تاریخی نخستین نمونه مکتوب در حوزه آموزش عالی نیست، اما دارای رویکردی گفت‌و‌گویی است و روایت‌های فرعی بر روایت اصلی افزوده شده تا تصویری واضح‌تر برای مخاطب ترسیم شود.